मनोज अर्याल
प्राकृतिक सम्पदाहरुले भरिभराउ हाम्रो देश,नपुग र अपुग काहिँ केही छैन।अटल हिमालयन पर्वतहरु,सुन्दर पहाडीय वस्तिहरु अनि रहर लाग्दा तराईका फाँटहरुले सुसज्जित र संयोजित देश हो नेपाल।जहाँ बुहजाति,बहुभाषिक तथा बहुसांस्कृतिक अनेकतामा एकता नै हाम्रो देशको मूल चिनारी हो।पर्यटकीय सन्दर्भमा कुरा गर्दा संसारमा नै नेपाल नमुना देश बन्न सक्छ,हाम्रो देशको यो पनि एउटा विशेषता हो कि विश्वको अधिकतम प्रकृतिप्रेमिहरु एक पटक नेपाल घुम्न चाहान्छन्। साच्चिकै नेपाल पर्यटकीय दृश्टिले अत्यन्तै सम्भावना बोकेको देश हो। तिनै सम्भावनाको प्रतिकको रुपमा स्थापित प्रकृतिक क्षेत्रहरु मध्य कुनै एक क्षेत्रको चर्चा,सम्भावना र चुनौतीहरुलाई विश्लेषण गर्दै छु।
जुन नेपालको सुदुरपूर्वीय क्षेत्रमा अवस्थित छ। पुर्व पश्चिम राजमार्गलाई केन्द्र बिन्दु बनाई झापाको चारआलिबाट सुरुभई मेचि राजमार्ग अन्तर्गत चारआलि देखि करिव ३० कि.म. यात्रा तय गरे पश्चात् सन्दर्भमा उल्लेखित उक्त प्रकृतिक क्षेत्रको नमुना देख्न र टेक्न सक्छौ। जुन ठाउँलाई हामिले हाँसपोखरी नामले चिन्न सक्छौं । धार्मिक धरोहरको अत्यन्तै आस्थाको प्रतीक पाथिभरा मन्दिरको काखैमा रहेको यस् हाँसपोखरी क्षेत्रको आफ्नै धार्मिक तथा ऐतिहासिक महत्त्व परापुर्वक काल देखि नै रहि आएको ईतिहास पढ्न र सुन्न पाईन्छ।जुन क्षेत्रलाई आज स्थानियवासि बुद्धिजीवी र युवाहरुको अग्रसरतामा जिल्लाको मात्र नभई मुलुकको नै पर्यटकिय नगरि क्षेत्र बनाउन क्रियाशिल छन्।
ईलाम जिल्ला ईरौटार गाविसमा वार्ड न.४ मा अवस्थित हाँसपोखरी समुन्द्री सतह देखि करिब १५९५ मि. को उचाईमा रहेको छ भने त्यस्तै क्षेत्रफलको हिसाबले ०.१५ हेक्टरमा फैलिएको छ। यस पोखरिको नामकरण हाँसपोखरी कसरी रहन गयो भन्ने एकिन नभएता पनि विभिन्न ऐतिहासिक तथा पुरातात्त्विक धार्मिक महत्त्व सहितको पहिचानले हाल सम्म पनि परिचित छ हाँसपोखरि। करिब २५० बर्ष लामो ईतिहास बोकेको हाँसपोखरिको नमाकरण त्यहाँ एउटा सानो पोखरी थियो,त्यसै पोखरिलाई आश्रय बनाई दुई वटा सेता हाँसहरु बस्ने गर्दथे,पोखरिको सरसफाई पनि तिनै हाँसहरुले गर्दथे जब ती हाँसहरु त्यहाँबाट विलय भए तब पोखरीलाई हाँसको उपमा दिईएको भन्ने विभिन्न किम्वदन्तिहरुमा उल्लेखित भएको पाईन्छ। त्यस्तै छेउमा सिद्धदेविको मन्दिर छ जहाँ पाथिभरा मन्दिरको दर्शन गर्न आउने प्रत्येक दर्शनार्थी भत्तजनहरु सिद्ध देविको दर्शन गरे पश्चात् मात्र पाथिभराको दर्शन गर्न जाने गर्दछन ।उक्त सिद्ध देविको मन्दिर भित्र एउटा शिलामा हाँसको आकृति अझै पनि त्यहाँ सुसज्जित छ,सायद त्यो कारण पनि पोखरीलाई हाँसको उपमा दिई हाँसपोखरी नाम राखिएको भन्ने धार्मिक विश्वास रहि आएको छ पाईन्छ।
हाँसपोखरीलाई आज नेपालको नै मुख्य पर्यटकिय क्षेत्रको रुपमा बिकास गरि आन्तरिक र बाह्य पर्यटकहरुको प्रमुख गन्तव्य स्थल बनाउनको निमित्त अहोरात्र क्रियाशील भई लागि परि राखेको छन स्थानियवासि विशेष गरि युवा बर्ग। किनभने पर्यटनिय दृश्टिले यहाँ अधिक संभावनाहरु लुकेको छ। संसारबाट लोपोन्मुखमा रहेको विभिन्न जातको वनस्पति तथा प्राणिहरुको संरक्षण गरिने उदेश्य राखिएको छ ।जस्तै धेरै प्रकारको सुनाखरि,हरियो जातको भ्यागुतो,दुर्लभ पानी छेपारो लगायत विभिन्न जातको जडिबुटी आदि यहाको मुख्य बिशेशता हुन् ।लोपोन्मुख अवस्थामा रहेको बनस्पति,जडिबुटी र प्राणिहरुको लागि हावापानी पनि एकदमै अनुकुलको पाईन्छ।
आज हरेकदिन वनजङ्गल नाश हुँदै छन,ब्यक्तिगत स्वार्थ पुर्तिको निमित दिनानुदिन हरियो वनहरु ढालिन्दै गर्दा भोलिको दिनमा हामिलाई ठुलो संकट परि मानव अस्थित्व नै धरापमा पर्ने सम्भावना छ।किनभने मानिसलाई बाच्नको लागि सबैभन्दा पहिले अक्सिजनको आवश्यकता पर्दछ जुन वनजंगलबाट नै प्राप्त हुन्छ।यस्तो बिबिध भोलिको सम्भावित चुनौति नआओस भनेर हाँसपोखरी आसपासको मानिसहरु वनजंगल जोगाई वृक्षारोपण कार्यमा पनि क्रियाशील छन। क्षेत्रिय पर्यटन बिकासको क्षेत्रमा राज्यबाट छुट्टिने बजेटको मध्ये मेची पहाडी पर्यटन प्रबर्धन बिकास सस्था मार्फत दस लाख बजेट निकासी गरि पोखरिको भौतिक पुर्वाधारमा काम भई राखेको छ साथै जिविस बाट विनियोजित दस लाख रुपैयाले सुनखरी घर को निर्माण कार्य भईरहेको छ।
श्री हाँसपोखरी सिद्धदेवि संरक्षण संस्थाको नेतृत्व श्री तिलमान राई ज्यु,हाँसपोखरी संरक्षण तथा पुन:निर्माण समतिका अध्यक्ष श्री योगेश राई ज्यु तथा सुनाखरि हाउसको अध्यक्ष श्री पुस्प राई ज्युको नेतृत्व तथा पाथीभरा संरक्षण समिति,श्री हाँसपोखरी मझुवा सामुदायिक वन उपभोक्ता समिति लगायतको अन्य स्थानिय समितिको एकता र एकआपसमा सरसहयोग मार्फत हाँसपोखरिलाई भौतिक पुन:निर्माण,जल,जमिन र जंगलको उपभोग र संरक्षणमा विशेष सकारात्मक प्रगतिहरु भई राखेको छ।
यस क्षेत्रका एक युवा पुरन राई भन्नुहुन्छ "हरेक क्षेत्रमा केही न केही चुनौती अवस्य हुन्छ,जुन हिसाबले हाँसपोखरिलाई एउटा नमुना पर्यटकिय क्षेत्र र धार्मिक आस्थाको रुपमा आन्तरिक र बाह्य पर्यटक भित्र्याउने योजना तथा उदेश्यप्राप्तिका लागि पनि केही चुनौति अवश्य चिर्नु पर्ने छ। प्याराग्लाईडिङ्ग्,हाइकिङ्ग्,वन अध्धयन जस्ता अन्य पर्यटकिय क्षेत्रहरुलाई विस्तार गरी आफ्नै गाउँ ठाउलाई पर्यटकिय क्षेत्रको रुपमा विकास गरि स्थानियवासिहरुको आर्थिक जिवनस्तर माथि उकास्ने हाम्रो योजना हो ।"
जल,जमिन र जंगलको आवश्यक उपभोग र संरक्षण गरिए मात्र हामिले पोखरी जोगाउन सक्छौ,प्राणीहरुलाई बचाउन सक्छौ र हामी स्वयं बाच्न सक्छौ।यति कुरा थाहा हुदाहुदै पनि ब्यक्तिगत स्वार्थ र आवश्यकतालाई मात्र माथिल्लो एकाईमा राखि प्राकृतिक स्रोत साधनको अनावश्यक उपभोग तर न्यून संरक्षण पनि एक चुनौतीको रुपमा खडा हुन सक्छ यस् क्षेत्रको लागि। सकारात्मक कामले आफ्नो घर गाउँ र सिङ्गै समाजको दिर्घकालिन बिकास गर्ने कुरा सबै मानिसहरुलाई बुझाउन कठिन छ।अशिक्षित समाज पनि यस्को कारक तत्व बन्न सक्छ।हामिले दिर्घकालिन उपलब्धि हासिल गर्ने उदेश्यका साथ काम गर्दै गर्दा अल्पकालीन आर्थिक संकट पनि झेल्नु पर्छ।जस्तै हामिले हाँसपोखरि कै सन्दर्भमा कुरा गर्दा पर्यटन बिकासको छुट्टिने गरेको बजेटको सानो अंशले गर्नु पर्ने धेरै छन।पोखरिको भौतिक पुर्वाधार,पोखरि आसपासको क्षेत्रमा वृक्षरोपण आदि जस्ता कामहरु सम्पन्न गर्न सानो बजेट अपुग हुन जान्छ।
सिमित स्रोत र साधनले गर्नु पर्ने असिमित कार्यहरु छन। हाँसपोखरिको पुननिर्माण तथा अन्य विविध कामहरु जस्तै विभिन्न जातको सुनाखरि संकलन र संरक्षण गर्ने,अन्य लोपोन्मुख प्राणिहरुको अस्थित्व कसरी बचाई राख्ने त्यस्तै यस क्षेत्रलाई पर्यटनको क्षेत्रमा अगाडि ल्यउदै गर्दा प्रचार तथा प्रसार कसरी गर्ने। यी र यस्ता धेरै चुनौतिहरुलाई आत्मसात गर्दै बन्दै छ धार्मिक आस्थाको रुपमा रहेको पाथिभरा देविको काखैमा एउटा सुन्दर नगरि हाँसपोखरि।
हामिले हाम्रो देशको एउटा सुन्दर नगरि बनाउदै गर्दा यो भुल्नु हुदैन कि हामी स्रिप एउटा गाउँ बनाउदै छौ,मात्र निश्चित मानिसको जीवन स्तर मात्र उकास्दै छौ।किनभने यसरी नै सबै क्षेत्रको मानिस लागि परि आफ्नो ठाउँ आफै बनाउनु पर्ने आवश्यकता देखिन्छ ।भाग्यवस हामी सुन्दर धर्तिमा जन्मिन पाएका छौ,बिहान उठ्ने बित्तिकै चम्किलो हिमाल टलक्क टल्किन्छ,पहाडको मजेरिबाट बिहानि न्यानो घामको किरणहरु झुल्किन्दै गर्दा मनमा एक किसिमको शान्ति मिल्ने छ।तराईको वस्तिहरुलाइ न्यानोपनको आभास हुनेछ। प्रकृतिले दिएको हरेक बहुमुल्य उपहारहरु हामिसँग नै छन सबैथोक मात्र काहीँ चिन्न जानेनौ त काहीँ जोगाउन।हामिले प्रकृतिलाई सधै पुजा गर्नुपर्छ किनभने हामी जे छौ,हामी माझ जे छ सबै प्रकृतिको नै वरदान हो।हामी पहाड भनेर घृणा गर्छौ तर स्वीजरल्याण्डका मानिसहरु पाहाड भएको लै नै गर्व गर्छन।हामिले पहाडलाई चिन्न सकेनौ,हिमालसँग नाता गास्न जानेनौ र तराईसँग सम्बन्ध बढाउन मानेनौ तर उनिहरुले पहाड चिन्न सके र चिर्न पनि सके अनि विश्वको सुन्दर प्राकृतिक देश कहलिन सके।हामीसँग त प्रकृतिले दिएको सब सबथोक छ मात्र चिन्न र संरक्षण गर्न सिकौ र सिकाउ हामी सबैको कल्याण हुनेछ।
(लेखक हाल मलेशियामा हुनुहुन्छ।)
